مقاله بررسی تاثیر وقف در پایداری اجتماعی کارکرد فضاهای شهری در محلات منطقه یک شهری گرگان
چکیده
هدف از مطالعه فوق بررسی تأثیر وقف در پایداری اجتماعی کارکرد فضاهای شهری در محلات منطقه یک شهری گرگان (محلات وقفی و محلات غیر وقفی) می‌باشد و در این راستا تحقیق حاضر در پی پاسخگویی به سوالات زیر می‌باشد:
آیا بین پایداری اجتماعی فضاهای شهری و وقفی بودن این فضاها رابطه وجود دارد؟
راهکارهای مناسب برای دستیابی به پایداری اجتماعی فضاهای شهری در محلات وقفی شهر کدامند؟
روش پژوهش حاضر، ترکیبی از روش پیمایشی-تحلیلی است، که برای بررسی نقش وقف در پایداری کارکرد اجتماعی فضاهای شهری علاوه بر استفاده از آمارهای رسمی جمعیتی سرشماری‌ها و بررسی‌های نگارنده، پرسشنامه‌ای در سطح محلات وقفی و غیر وقفی منطقه یک شهر گرگان توزیع شد.
جامعه آماری و روش نمونه‌گیری:
به منظور تعیین جامعه آماری و نیز به حداقل رسادن تأثیر فاکتورهای مزاحم در ارتباط با موضوع مورد بررسی با استفاده از شاخص‌های اجتماعی بعد خانوار، نرخ با سوادی و نرخ مهاجرت و شاخص‌های اقتصادی نرخ اشتغال عمومی و نرخ اشتغال خالص اقدام به یکسان‌سازی و هم‌عرض نمودن محلات مورد بررسی گردیده است. به همین منظور و بر این اساس از کلیه محلات منطقه یک شهری گرگان تعداد ۸ محله از نظر شاخص‌های فوق هم عرض تشخیص داده شدند که محلات یک، دو، هفت و هشت به عنوان محلات وقفی و محلات ۳، ۴، ۵و ۶ تحت عنوان محلات غیر وقفی انتخاب گردیده‌اند. با توجه به بالا بودن تعداد جامعه آماری، محدودیت زمان و منابع مالی پژوهش از بین ۳۱۰۲۸ خانوار ساکن در جامعه آماری اقدام به تعیین حجم نمونه با استفاده از فرمول آماری کوکران گردیده است (حافظ‌نیا، ۱۳۸۶: ۱۲۹). بر اساس این فرمول حجم نمونه مورد نیاز برای محلات جامعه آماری برابر با ۲۳۰ خانوار محاسبه گردیده است که به منظور اعتبار بیشتر و افزایش صحت تعداد ۲۴۰ خانوار به عنوان نمونه نهایی انتخاب گردیده است. لازم به ذکر است که با توجه به سهم جمعیتی هر محله تعداد نمونه در محلات وقفی (۴ محله) برابر با ۱۳۱ خانوار و برای محلات غیر وقفی (۴ محله) برابر با ۱۰۹ خانوار می‌باشد. پرسشنامه‌های مورد نظر نیز به روش نمونه‌گیری سیستماتیک تکمیل و برای مراحل بعدی آماده شد.
شاخص‌ها و متغیرهای تحقیق:
در سطوح متفاوت تهیه شاخص‌ها در جوامع مختلف، شاخص‌های پایداری مفهوم جدیدی است که با هدف ارزیابی پایداری در برنامه‌ریزی و توسعه مطرح می‌شود (کاظمی محمدی، ۱۳۷۸: ۸). در جوامع شهری، شاخص‌های پایداری، معیارهای پیش آهنگ پایداری و منعکس کننده مولفه‌های اساسی و بنیادی برای سلامت اقتصادی، اجتماعی و یا زیست محیطی جامعه در بلندمدت و طی نسل‌ها هستند (Seattle Wa, 1996: 4). بر همین مبنا شاخص‌های پایداری مورد استفاده در این تحقیق، ارزش‌های آماری مختلفی هستند که جمعاً ظرفیت برآورده کردن نیازهای حال و آینده جامعه، اقتصاد و محیط زیست را اندازه‌گیری می‌نمایند. در جدول ذیل شاخص‌های ارزیابی پایداری اجتماعی به تفضیل بیان گردیده است.
جدول (۱): شاخص‌های ارزیابی پایداری اجتماعی
معیار پایداری
واحد
شرح شاخص
معیار پایداری
واحد
شرح شاخص
تعداد جمعیت بی‌سواد
درصد
نماگری از مشکلات فرهنگی-اجتماعی در جمعیت
امنیت در بوستان‌ها و پارک‌ها
درصد
نماگری از امنیت اجتماعی شهروندان
متوسط تعداد جمعیت در خانوار
نسبت
نماگری از میزان تراکم در خانوار
امنیت در مراکز عمومی
درصد
نماگری از امنیت اجتماعی شهروندان
شیوه سنجش و وزن‌دهی متغیرها:
تاپسیس به عنوان یک روش تصمیم‌گیری چند شاخصه، روشی ساده ولی کارآمد در اولویت‌بندی محسوب می‌گردد. این تکنیک تاپسیس جزو مدل‌های جبرانی
مراحل کاربرد روش فوق در این تحقیق به شرح زیر می‌باشد:
۱-تشکیل ماتریس تصمیم‌گیری
۲-وزن‌دهی به شاخص‌ها از طریق ضریب آنتروپی
۳-بی‌مقیاس‌سازی ماتریس داده‌ها با استفاده از رابطه (۱):
۴-ماتریس بی‌مقیاس شده موزون
منطقه یک شهری گرگان با مساحت برابر با ۱۴/۱۱۶۲ هکتار بوده است. در شرق این شهر قرار گرفته است. جمعیت این منطقه در سال ۱۳۸۵ برابر با نفر ۱۵۹۵۷۶ و کل خانوار ساکن در این منطقه ۴۱۳۴۳ خانوار بوده است. این منطقه ۱۲ محله‌ی شهری دارد (سرشماری عمومی نفوس و مسکن
مفاهیم، دیدگاه‌ها و مبانی نظری:
نقش جهان‌بینی وقف در شکل‌گیری فضاهای شهری:
وقف یکی از ارزش‌های والای انسانی است که تحت تأثیر جهان‌بینی دینی و مذهبی علاوه بر تأثیرات اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، از نظر کالبدی نیز نقش بسیار موثری در شکل‌دهی به ساخت فضایی-کالبدی شهرهای اسلامی به ویژه شهرهای ایران داشته است (مشکینی و عباسی، ۱۳۸۷: ۲۴۴). نگاهی گذرا به
بررسی جایگاه اجتماعی وقف در جوامع شهری:
سنت حسنه وقف یکی از مصادیق بارز احسان و غیرخواهی است که انسان با بهره‌گیری از تعالیم انبیاء آن را از دیرباز بنیاد نهاده و در صحنه حیات اجتماعی به ودیعت گذارده است. روحیه تعاون اجتماعی و سبقت در خیرات در نهاد وقف عینیت می‌یابد و به عمل واقف مهر ابدیت می‌زند. در
- بارزترین ویژگی‌های اجتماعی نظام وقف طبقاتی نبودن آن است. بدین معنا که وقف همواره و برای همه اقشار جامعه قابل دسترس است و در انحصار یک طبقه خاص نبوده و نیست؛
ملاحظات اجتماعی در افزایش پایداری شهری:
مقوله پایداری می‌تواند معانی بسیاری در بر داشته باشد که از یک هدف اکولوژیکی تا اصولی برای فعالیت‌های مختلف
برخی ملاحظات فرهنگی و اجتماعی در افزایش پایداری اشاره می‌شود:
- محور قرار دادن انسان در فرایند توسعه پایدار شهری
- گسترش فرهنگ شهرنشینی و آموزش شهروندی
- کاهش تراکم جمعیت شهرنشینی و شهرگرایی
- کاهش میزان مهاجرت‌های شهری
- التزام به فرهنگ و هویت ملی و بومی
-یافته‌های پژوهش:
یکی از مسائل تصمیم‌سازی مدیران، چگونگی انتخاب کردن یک گزینه از میان چندین گزینه موجود است که می‌بایست با توجه به معیارهایی که برای انتخاب مطرح است صورت پذیرد. حتی در صورتی هم که انتخاب کردن مورد نظر نباشد ممکن است احتیاج داشته باشیم بدانیم اولویت گزینه‌ها نسبت به یکدیگر چه میزان است؛ لذا احتیاج به یک راهکار یا فرآیند تحلیل روش‌مند برای امتیازدهی هستیم (موسسه تحقیق در عملیات بهین‌گستر گیتی، ۱۳۸۸: ۲). لذا در دهه‌های اخیر توجه محققین معطوف به مدل‌های چند معیاره (MCDM)[۱] برای ت
[۱] -Multiple criteria Decision Making
۲-وزن‌دهی به شاخص‌ها از طریق ضریب آنتروپی:
یکی از روش‌های وزن‌دهی به شاخص‌ها روش آنتروپی است. زمانی که داده‌های یک ماتریس مشخص باشد؛ از این طریق می‌توان وزن‌های شاخص‌ها را محاسبه نمود. با توجه به اهمیت جهات مثبت
آنگاه . پس هر چقدر فاصله گزینه Ai از راه حل ایده‌آل A* نزدیک‌تر باشد به واحد نزدیک‌تر خواهد بود.
جدول (۷): فاصله نسبی هر یک از مناطق در ابعاد اجتماعی
محلات
نزدیکی نسبی شاخص‌های اجتماعی
A1
۸۸۴۰۰۸۹/۰
A2
۹۴۰۸۷۹۷/۰
A3
۱۳۴۷۸۸۳/۰
-رتبه‌بندی گزینه‌ها:
بر اساس ترتیب نزولی می‌توان گزینه‌های موجود را رتبه‌بندی نمود (حکمت‌نیا و موسوی، 1390: 367-362).
جدول (۸): رتبه‌بندی مناطق از نظر پایداری اجتماعی
در همین راستا و به منظور نشان دادن بهتر نتایج به دست آمده از تحلیل تاپسیس در رابطه با رتبه‌بندی میزان پایداری اجتماعی در محلات مورد بررسی اقدام به تهیه نقشه‌ی وزن‌دهی میزان پایداری با استفاده از نرم‌افزار Arc Gis و در محیط ماژول Spatial Analyst از طریق وزن‌دهی به وسیله نرم‌افزار طراحی شده در محیط Gis و وزن‌دهی از طریق توابع مربوطه گردیده است. نقشه شماره (۳) نشان دهنده میزان پایداری اجتماعی با استفاده از این تکنیک در محلات منطقه مورد مطالعه می‌باشد.
محلات و محکم‌تر بودن پایه‌های اعتقادی و مذهبی خود گواه محکی بر تأثیر وقف در انسجام، توانمندسازی و بهبود شاخص‌های پایداری اجتماعی در جوامع به طور عام و جوامع شهری به طور خاص می‌باشد.
۷-نتیجه‌گیری و پیشهادات:
موقوفات از منابع بسیار ارزشمند جامعه می‌باشند که به دلیل تنوع و گستردگی فعالیت‌های وقفی می‌توانند در تحقیق بسیاری از اهداف فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی و عمرانی جامعه نقش مهمی ایفا نمایند. نتایج حاصل از پژوهش انجام شده نیز نشان دهنده تفاوت معنادار میزان پایداری بین محلات وقفی و غیر وقفی می‌باشد. بدین معنی که میزان پایداری اجتماعی در محلات وقفی از وضعیت
منابع و ماخذ:
-اداره کل اوقاف و امور خیریه استان گلستان
-آذر، عادل، داریانی، محمدعلی و بنیادی نایینی، علی (۱۳۸۴)، طراحی مدل ریاضی ارزیابی عملکرد وزارت صنایع و معادن، تهران: سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور
-امام جمعه‌‌زاده، سید جواد، «نقش وقف در بهبود اوضاع اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی»، فصلنامه وقف میراث جاویدان،
